श्रावण मास हा सणांचा राजा मानला जातो. यातील पहिला सण म्हणजे नागपंचमी, जो श्रावण शुद्ध पंचमीला साजरा केला जातो. या दिवशी नागदेवतेची पूजा करून कुटुंबाच्या रक्षणासाठी व नागभयापासून मुक्तीसाठी प्रार्थना केली जाते.
🐍 नागपंचमीचा पौराणिक इतिहास
नागपंचमीचे महत्व अनेक पौराणिक घटनांशी जोडलेले आहे:
-
सर्पयज्ञाची सांगता – राजा जनमेजयाच्या सर्पयज्ञाला आस्तिक ऋषींनी थांबवले आणि तो दिवस पंचमीचा होता. त्यामुळे याच तिथीला नागपूजनाची परंपरा सुरू झाली.
-
कालियामर्दन – श्रीकृष्णाने यमुनेच्या डोहातील कालिया नागाचे दमन श्रावण शुद्ध पंचमीला केले होते.
-
सत्येश्वरी व नागदेवतेची कथा – सत्येश्वरी नावाच्या कनिष्ठ देवीला तिचा भाऊ नागरूपात भेटला. त्यानंतर नागदेवतेने वचन दिले की, “जी बहीण मला भाऊ मानून पूजा करेल, तिचे रक्षण मी करीन.”
-
नाग व देवतांमधील संबंध – शेषनाग, वासुकी, तक्षक यांसारखे नाग विष्णू, शंकर व इतर अवतारांशी संबंधित आहेत. सागरमंथनात वासुकीने दोरीचे काम केले, तर शंकराच्या अंगावर नऊ नाग वास करतात.
-
हलाहल प्राशनावेळी नागांचे योगदान – शंकराने हलाहल विष पिल्यानंतर नऊ नागांनीही अंशतः विष पिऊन साहाय्य केले. त्यामुळे शंकर त्यांच्या ऋणात राहिले आणि नागपूजेची परंपरा मानवजातीने सुरू केली.
🌟 नागपूजनाचे धार्मिक महत्त्व
श्रीमद्भगवद्गीतेत श्रीकृष्ण म्हणतात –
“नागांमध्ये मी अनंत आहे.”
या दिवशी अनंत, वासुकी, शेष, पद्मनाभ, कंबल, शंखपाल, धृतराष्ट्र, तक्षक आणि कालिया – या नऊ नागांची पूजा केली जाते. यामुळे सर्पभय दूर होतो आणि विषबाधा होत नाही असे मानले जाते.
🙏 नागपूजन कसे करावे?
नागाचे चित्र:
-
भिंतीवर किंवा पाटावर हळदमिश्रित चंदनाने नागाचे चित्र काढा.
-
शक्य असल्यास नऊ नागांचे चित्रही काढा.
पूजा:
-
षोडशोपचार पूजा (संपूर्ण विधी) शक्य असल्यास ती करा.
-
न जमल्यास पंचोपचार पूजा करा – गंध, पुष्प (दूर्वा, तुळशी, बेल शक्य असल्यास), धूप, दीप व नैवेद्य.
-
नैवेद्य: दूध, साखर, लाह्या, खीर इ. पारंपरिक पदार्थ अर्पण करा.
प्रार्थना:
“हे नागदेवतांनो, या पूजनामुळे तुमचा आशीर्वाद मला लाभो. माझ्या कुळात सर्पभय नष्ट होवो आणि तुमच्या कृपेने माझ्या सर्व इच्छा पूर्ण होवोत. पूजनात काही त्रुटी झाल्या असतील, तर त्या कृपया क्षम्य कराव्यात.”
🍽️ उपवासाचे महत्त्व
-
सत्येश्वरीने तिच्या भावाच्या निधनामुळे अन्न न घेतल्याने उपवासाची परंपरा सुरू झाली.
-
स्त्रिया भावाच्या दीर्घायुष्य व संकटमुक्तीसाठी उपवास करतात.
-
या दिवशी भूमीखनन, कापणे, चिरणे, तळणे वर्ज्य मानले जाते.
📘 संदर्भ: सनातन संस्थेचा ग्रंथ ‘सण, धार्मिक उत्सव आणि व्रते’
🕉️ सूचना: नागपंचमीचा सण श्रद्धेने, कृतज्ञतेने आणि पर्यावरणसंवेदनशीलतेने साजरा करावा. जिवंत सापांना पकडून किंवा त्यांचा त्रास करून पूजा टाळावी – यामुळे पूजेचा हेतूच विपरित हो
