महान नेते आणि संविधानाचे शिल्पकार डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांची उंची आणि महानता समजून घेण्यासाठी त्यांचा योग्य दृष्टीकोनातून अभ्यास केला पाहिजे. अनेक प्रसंगी जनतेची दिशाभूल करण्यासाठी अनेक प्रसारमाध्यमांनी आणि राजकीय पक्षांनी त्यांचा चुकीचा उल्लेख केला आहे.
लहानपणापासूनच त्यांचे जीवन संघर्षमय असले तरी समाज आणि देशाविषयी त्यांची स्पष्ट दृष्टी होती. आपण मनापासून स्विकारले पाहिजे की मोठ्या प्रमाणात सामाजिक असमानता होती, जरी त्याची कारणे खोटा आर्य आक्रमण सिद्धांत, मुघल आणि इंग्रजांचे फूट पाडा आणि राज्य करा हे असू शकतात, परंतु या डावपेचांमुळे आपली मानसिकता बिघडली व आपल्याच बंधू-भगिनींना आपण आपल्या समाजात वाईट वागणूक देऊन वेगळं पाडलं. त्यामुळे डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांचा विषमतेविरुद्धचा लढा सार्थच आहे.
सामाजिक विषमता हा कोणत्याही राष्ट्रासाठी शाप असतो; त्यामुळे भारताला सामाजिक आणि आर्थिक दृष्ट्या मोठं नुकसान झाल आहे. समाजाला सामाजिक समरसतेने जोडण्यासाठी प्रत्येक संघटना, संस्था व राजकीय पक्षाने डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी दाखविलेल्या मार्गावर चालले पाहिजे. “राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ” ही या क्षेत्रात काम करणाऱ्या संघटनांपैकी एक आहे. संघ केवळ सामाजिक समरसतेवर विश्वास ठेवत नाही, तर लाखो स्वयंसेवकांच्या विशाल संघ परिवारात आपण ते जमिनीवर अनुभवू शकतो. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाने दलित आणि इतर मागासवर्गीयांना मंदिराचे उच्च पुजारी बनण्याचे शिक्षण दिले आणि पुजारी बनवले. हिंदू मूल्ये आणि परंपरांचे पालन न होण्यामागे जातिव्यवस्थेतील सामाजिक विभाजन कारणीभूत आहे आणि अशा प्रकारे प्रत्येक जातीपर्यंत पोहोचल्याने, समता आणि ममता अंगीकारली की समस्या सुटू शकते, असं संघाला वाटत. जिथे जिथे दलितांना मंदिरात प्रवेश करण्यापासून रोखलं, तिथे आरएसएसने उच्चवर्णीय हिंदूंचा निषेध केला आणि अस स्पष्ट म्हटलं की, “ज्या मंदिरात दलित प्रवेश करू शकत नाहीत ती जागा देव देखील सोडतील.”
डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर 1939 मध्ये एका सकाळी संघ शिक्षा वर्गात आले आणि त्यांनी सर्व कार्यक्रम पाहिले आणि दुपारी त्यांनी डॉ.हेडगेवारजी आणि इतर स्वयंसेवकांसोबत भोजन केले. त्यानंतर डॉ. हेडगेवारजींच्या विनंतीवरून डॉ. बाबासाहेबांनी तासभर दीन-दलितांच्या उत्थानावर चर्चा केली. डॉ.आंबेडकर यांनी स्वयंसेवकांशी चर्चा करून शाखेत कोणताही भेदभाव केला जात नाही ना हे तपासले. “संघ स्वयंसेवकांच्या शिबिराला मी पहिल्यांदाच भेट देत आहे. सवर्ण आणि हरिजन यांच्यात पूर्ण समानता आढळून आल्याने मला आनंद होत आहे.
आरएसएसचे तिसरे सरसंघचालक श्री बाळासाहेब देवरस यांनी सामाजिक समरसतेवर केलेल्या भाषणात म्हटले होते की, “आमचा इतिहास दाखवतो की मूठभर मुस्लिम आणि त्याहूनही कमी ब्रिटीश आमच्यावर राज्य करू शकले आणि आमच्या अनेक बांधवांना धर्मांतर करण्यास भाग पाडू शकले. त्यांनी ‘ब्राह्मण आणि अब्राह्मण’ आणि ‘सवर्ण आणि अस्पृश्य’ असे जातीविशेष विवादही घडवून आणले.” आपण फक्त विदेशी लोकांना दोष देऊन या बाबतीत स्वतःला दोषमुक्त करू शकत नाही. परकीयांशी असलेल्या आपल्या संपर्कामुळे आणि त्यांच्या फुटीर कारस्थानांमुळे आपली एकता तुटली याबद्दल शोक करणे योग्य आहे का?
आपल्या आणि त्यांच्यामध्ये बर्लिनची भिंत कधीच असू शकत नाही. ज्यांना इतरांच्या संपर्कांची आणि मतांची भीती वाटते तेच स्वतःभोवती भिंती बांधतात. कोणत्याही व्यवस्थेची महानता तेव्हाच दिसून येते जेव्हा ती इतरांच्या संपर्कात राहून आपले विचार आणि आचरण उंच ठेवू शकते. जेव्हा एखादी व्यवस्था स्वतःला एका अभेद्य कवचात बंद करते, तेव्हा ती फक्त स्वतःची कनिष्ठता जाहीर करत असते. आपल्या उणीवांसाठी इतरांना दोष देण्याऐवजी, आपण स्वतःमध्ये डोकावून पाहिले पाहिजे की आपल्या कोणत्या उणीवांमुळे परकीयांना आपला फायदा घेता आला.
संघाचे संस्थापक डॉ. हेडगेवार यांचा याबाबतीत एक अनोखा दृष्टिकोन होता. जेव्हा जेव्हा हा विषय आला तेव्हा ते म्हणायचे, “आपल्या दुर्दशेसाठी मुस्लिम आणि युरोपियन लोकांना दोष देऊन आपण आपली जबाबदारी सोडू शकत नाही. आपण आपल्या त्रुटी शोधल्या पाहिजेत.” आपल्यातील सामाजिक विषमता आपल्या पतनास कारणीभूत आहे हे आपण मान्य केले पाहिजे. जाती आणि पोटजातींचे वैर, तसेच अस्पृश्यता यासारख्या विखंडित प्रवृत्ती या सर्व सामाजिक विषमतेचे प्रकटीकरण करणाऱ्या प्रवृत्ती आहेत. हिंदू संघटनावाद्यांसाठी हा एक नाजूक आणि कठीण मुद्दा आहे कारण आम्हाला आपल्या धर्माचा आणि संस्कृतीचा खूप अभिमान आहे. खरे आहे, अशा अनेक गोष्टी आहेत ज्यांचा आपल्याला न्याय्यपणे अभिमान वाटू शकतो. या भूमीचे तत्त्वज्ञान आणि मूल्ये मानवतेच्या शांती आणि प्रगतीसाठी अमूल्य योगदान म्हणून जगभरातील विचारवंतांनी कौतुक केले आहे. प्रदीर्घ आक्रमणे आणि ऐतिहासिक आणि राजकीय उलथापालथीच्या काळात ही जीवनमूल्ये काळाच्या कसोटीवर टिकून आहेत. ही शाश्वत जीवन-तत्त्वे जपली जावीत असा विश्वास आपण सर्वांनी स्वाभाविकपणे व्यक्त केला आहे.
तथापि, हा अभिमान बाळगूनही, हे स्पष्ट आहे की जे काही जुने आहे ते सोने आहे असे मानणे चुकीचे आहे. श्री बाळासाहेब देवरसजी म्हणाले. त्यांनी वर्ण व्यवस्थेबद्दल पुढे सांगितले; कोणत्याही व्यवस्थेत दोष अपरिहार्य असतात. हे सर्वज्ञात आहे की साम्यवादाने सर्व प्रकारच्या असमानता, विशेषतः ‘वर्गांमधील’, दूर करण्याचा प्रयत्न केला. तथापि, युगोस्लाव्हियाचे एक सर्वोच्च कम्युनिस्ट नेते मिलोवन जिलास यांनी त्यांच्या प्रसिद्ध पुस्तक ‘द न्यू क्लास’ मध्ये लिहिले आहे की सर्व कम्युनिस्ट देशांमध्ये एक नवीन वर्ग उदयास आला आहे. कम्युनिस्ट व्यवस्थेच्या स्थापनेनंतर ५० वर्षांपेक्षा कमी कालावधीत त्यांनी हे सांगितले – ही व्यवस्था सर्व वर्गांचे उच्चाटन करण्यासाठी जन्माला आली होती. मानवी स्वभाव असा आहे. कोणत्याही व्यवस्थेत, निहित हितसंबंध उदयास येतात. या मानवी कमकुवतपणापासून वर्णव्यवस्था अस्पृश्य राहिली नाही आणि परिणामी, ती विकृत झाली आणि कोसळली. परंतु कोणीही असा दावा करू शकत नाही की ही प्रणाली तयार करताना त्याच्या निर्मात्यांचे असे वाईट हेतू होते.
शूद्रोऽपि शीलसम्पन्नो गुणवान ब्राह्मणो भवेत्|
ब्राह्मणोऽपि क्रियाहीन: शूद्रात् प्रत्यवरो भवेत्||
शुद्र त्याच्या उदात्त आचरणाने ब्राह्मण बनू शकतो आणि ब्राह्मण त्या शुद्धतेशिवाय शूद्र होऊ शकतो. पर्याय म्हणून, केवळ जन्मानेच ब्राह्मण होत नाही. ऋष्यश्रृंग, विश्वामित्र आणि अगस्त्य सारखे महान ऋषी हे अशा लोकांची ज्वलंत उदाहरणे आहेत जे ब्राह्मण म्हणून जन्माला आले नसले तरी तपश्चर्या, सद्गुण आणि सिद्धीद्वारे ब्राह्मण बनले. पुराणानुसार, ऐतरेय ब्राह्मणाचा लेखक आणि नंतर द्विय असलेला महिदास हा एका शुद्र महिलेचा मुलगा होता. जबालाला वडील नसतानाही, त्याच्या गुरूने उपनयन समारंभाद्वारे ब्राह्मण जातीत दीक्षा दिली. या गोष्टी शक्य झाल्या कारण त्यांनी वारशाने मिळालेल्या क्षमतांच्या मर्यादा ओळखल्या आणि व्यवस्था लवचिक केली. परिणामी, ही व्यवस्था शतकानुशतके टिकू शकली. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघासारख्या संघटनांवर विखारी टीका करणाऱ्या आणि द्वेष पसरवणाऱ्यांनी संघ स्वयंसेवक आणि संघाच्या “सामाजिक समरसता” या असाध्य अशा वाटणाऱ्या मार्गासाठी चालवल्या जाणाऱ्या वनवासी कल्याण आश्रम, सेवा भारती व अशा अनेक संस्था, संघटनांमध्ये सहभागी होऊन सामाजिक समरसता, आर्थिक सक्षमीकरणासाठी वेळ द्यायला हवा. महान चारित्र्य आणि या देशाचे महान सुपुत्र डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांचे स्मरण व सन्मान करण्याची वेळ आली आहे.
या अतुलनीय द्रष्ट्याला प्रणाम.
पंकज जगन्नाथ जयस्वाल
